Türk Tarımında İlklere İmza Atan Türkiye Kalkınma Vakfı ve Köy-Tür
ERKAN KONURALP
Fotoğraflar Çiftlik Dergisi arşivinden alınmıştır.
Türk Hayvancılık Sektörü’nün modern alanda patlamaya başladığı yıllarda ülkemizde o güne kadar hiç uygulanmamış bir model devreye sokuldu.Bu modeli de Türkiye Kalkınma Vakfı üstlendi ve uygulamaya koydu. Türkiye Kalkınma Vakfı ”Tavukçuluk Modeli”, küçük üreticilerin rekabetçi piyasa ekonomisinde özel girişimciler olarak yer aldığı ülke ölçeğinde bir tarımsal sinai üretim sisteminin teknik ve mali bakımdan sürdürülebilir olduğunu göstermek için kurulmuş ve amacına ulaşarak durumunu kanıtlamış bir önemli projedir.(1972)
“Tarsus Projesi”nin sonraki adımlarında bu proje Köytür adı altında şirketleşmiş ve kelimenin gerçek anlamıyla hijyenik ve ticari bakımdan modern piliç üretimini kavram ve uygulama olarak Türkiye’ye tanıtmış ve bunu küçük üreticilerle birlikte başarmıştır.
Türkiye Kalkınma Vakfı’nın bir parçası olan Köytür’ün temeli beş gönüllü çiftçi ailesi ile atıldı
Köytür 1985 yılında Türkiye Kalkınma Vakfı’nın kalkınmaya yönelik faaliyetlerinin bir sonucu olarak dünyaya geldi. Köytür Sisteminin ilk adımları 1970′lerin başında TKV’nin Tarsus’un Namrun yaylasında yoksul beş çiftçi ailesiyle ve tümüyle gönüllü çalışmalarla başlatıldı. Bölge de başarılı biçimde gelişen ve “Tarsus Projesi” olarak edilen proje, 1981′de Hollanda’da, küçük üreticilere yönelik uluslararası 250 benzer uygulama arasında “en başarılı örnek” seçilerek, ödüllendirildi.
DÜNYA BANKASININ KATKILARI İLE 12 BÖLGEDE TAVUKÇULUK
TKV’nin küçük üreticiye dayalı “Tarsus Tavukçuluk Projesi” on yıl içerisinde modelleşti. Modelin büyük çapta yaygınlaşması ise, T.C. Hükümeti ile Dünya Bankası arasında imzalanan anlaşmayla Dünya Bankası’nın 5. Hayvancılık Projesi (TU-1862) kapsamında Tavukçuluk Alt Projesi’ne 25 milyon dolar kredi desteği sağlanması sonucunda gerçekleşti. Tarım Bakanlığı ile TKV arasında 1982′de varılan anlaşmayla, TKV ülke çapında 12 bölgede tavukçuluk programı uyguladı. TKV aynı zamanda, Hazine ile imzaladığı ek anlaşma çerçevesinde, Dünya Bankasın’ndan ek fon kullandı. 25 Milyon dolar tutarındaki kredinin yaklaşık yarısı küçük üreticilere kümes yapımı için kredi olarak verilirken, kalan tutar yem fabrikaları, kesimhaneler ve diğer temel donanımın teminine ayrıldı. Program krediyi zamanında ve tam olarak geri ödedi.
İlk kuruluşunda yöresel şirketler halinde yapılan Köytür 1998-2000 yılları arasında şirketlerin bir araya gelip iki şirkete dönüşmesi ile 2000 yılında Türkiye’nin ilk 500 şirketi arasındaki en büyük gıda şirketi olmuştur (Capital Dergisi).
Köytür modeli üreticilerin kalkınmasını öngörmüştür ve bu ilkeyle senelerdir binlerce aileyle anlaşmalı üretici modeli dahilinde çalışarak gelirlerine katkı sağlanmıştır.
MODELİN İŞLEMESİ
Köytür modelinde anlaşmalı üreticilere, civciv ve gerekli yem Köytür tarafından verilir. Köytür’ün uzman teknik ekibi kümeslere ziyaretler düzenleyerek hem civcivlerin gelişimlerini izlerler hem de sağlık ve teknik konularda üreticiye danışmanlık hizmetleri götürürler. Piliçlerin ideal kiloya ulaşmasının ardından, üreticiden teslim alınan piliçler tartılırlar ve üretici performansı belirlenir. Civciv ve yem fiyatları düşüldükten sonra performans değerine göre üreticilere ödeme yapılırdı.
MÜTEVELLİ HEYETİN BAŞINDA ESKİ BAKANLARDAN
PROF.DR.NECMİ SÖNMEZ
Ben Türkiye Kalkınma Vakfı ile 1983 yılında tanıştım ve teknik elemanları ile birlikte hemen hemen tüm ülkede yapılan toplantıların çoğunda bulundum.Ben kuruluşu tanıdığımda Mütevelli heyeti ile yönetiliyordu ve başkanı da eski bakanlardan Prof.Dr.Necmi Sönmez idi.Necmi Sönmez kuruluş ile ilgili olarak 1985 yılında Çiftlik Dergisi adına bana çok geniş olarak bilgiler vermişti.(Bak.Çiftlik Dergisi.Mart 1985)
Prof.Dr.Necmi Sönmez kimdir?
Yüksek Ziraat Enstitüsü Orman Fakültesi’nden 1942 yılında Orman Yüksek Mühendisi olarak mezun olmuştur. 1945 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kültürteknik Kürsüsüne asistan olarak girmiştir. Aynı kürsüde 1950 yılında Doktorasını tamamlayarak Amerika Birleşik Devletlerine gitmiş, Kaliforniya Üniversitesi Ziraat ve Mühendislik Fakültelerinde mesleki eğitim çalışmalarını yaptıktan sonra 1952 yılında Üniversitedeki Kürsüsüne dönmüştür. 1954 yılında Doçent olmuştur. 1956 yılında Avusturya’ya giderek bir yıl süre ile Viyana Tarım Üniversitesinde araştırmalarına devam etmiş, 1961 yılında da Profesör olmuştur. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kültürteknik Bölümünün kuruculuğunu ve 1971 yılı Şubat ayında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı, 1973-74 yıllarında Ankara Üniversitesi Senato Üyesi olarak 
görev yapmıştır.Sırasıyla 1961-1963 yılları arasında İmar İskan Bakanlığı Toprak ve İskan İşleri Genel Müdürlüğü, 1963 yılında Köyişleri Bakanlığı kuruluş hazırlıklarının komisyon başkanlığında görev almış ve 1965 yılında kurulan Köyişleri Bakanlığının Müsteşarlığına atanmıştır.1971 Aralık ayında ikinci Nihat Erim Kabinesinde Köyişleri Bakanlığına getirilmiştir. Daha sonra Ferit Melen kabinesinde de aynı görevi yürütmüştür.1978 yılından beri kurucuları arasında bulunduğu Türkiye Çevre Vakfının Mütevelli Heyeti Başkanlığını yürütmüştür. Türk Kooperatifçilik Kurumunun Yönetim Kurulu Üyeliği ve Kurumun Uluslararası Kooperatifler Birliği İdare Kurulunun da temsilciliğini yapmıştır.Kurucusu olduğu Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kültürteknik Bölümü Başkanlığından 16 Nisan 1986 tarihinde 67 yaşını doldurarak emekli olmuştur. 10 Ekim 1997 tarihinde atandığı Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurulu üyeliğini ayrıca Türkiye Kalkınma Vakfının Onursal Başkanlığını ve Türkiye Çevre Vakfının Mütevelli Heyeti Başkanlığı görevlerini de vefatına kadar sürdürmüştür.
BEYİN TAKIMININ BAŞINDA ALTAN ZEKİ ÜNVER
Türkiye Kalkınma Vakfı’nın perde arkasında beyin olarak Altan Zeki Ünver bulunuyordu.İsmi gibi çok zeki bir yönetici olan Altan Zeki Ünver TKV programının ülkede başarıya ulaşması için Türkiye’de isim yapmış bir yönetici ile bunu gerçekleştirmek istedi.Bu isim ülkemizde çeşitli kez bakanlık yapmış ve uluslar arası ödül almış bir uzman olan Prof.Dr.Necmi Sönmez idi. Necmi Sönmez’i Mütevelli Heyetin başına geçmesini sağlayan Altan Zeki Ünver kendisi devamlı arka planda kalmayı yeğledi.
Ülkede herkes TKV’nin başında Prof.Dr.Necmi Sönmez’i bildiği halde bütün kararların altında Altan Zeki Ünver’in imzası yatıyordu. Baltan Zeki Ünver,TKV ve tavukçuluk konusunda yan kuruluşu Köytür ve Ankara Kazan ilçesinde kurulu Ahmet İnci yönetimindeki arıcılık kompleksi yaptıkları çalışmalarla ülke çapında büyük bir üne kavuştular.
1988 YILINDA TKV LADES’i ALDI
Genişlemeyi sürdüren TKV, Oyak,Kutlutaş ve Danimarka ortaklığı ile üretime başlayan ENTAŞ (LADES)’i 1988 yılında aldı ve başına da Turgut Türkel’i getirdi.
CARGİLL NE YAPMIŞTI?
12 bölgede piliç üretimine devan eden Köy-Tür dünya markası Cargill’den hammadde olarak mısır alıyordu.O sıralarda yani 1997 yılında Cargill Köy-Tür’den alacağı mısırın karşılığı olarak teminat istedi.Bunun üzerine Köy-Tür yönetimi Cargill’e güvence olarak 2 milyon Amerikar doları tutarında teminat mektubu verdi.
TEMİNAT MEKTUBU NAKTE ÇEVRİLDİ
Cargill Köy-Tür’ün verdiği teminat mektubunu duyduğu bazı dedikodular nedeniyle nakte çevirerek büyük tepki aldı.Hemen Köy-Tür yönetimi ve 12 bölge müdürü bir toplantı yaparak buna bir çözüm aradılar.12 bölge topladığı 2 milyon dolarlık çeki Cargill’e vererek bir süre daha rahatladılar.
TÜKETİLEN BEŞ PİLİÇTEN BİRİ KÖY-TÜR ve LADES
TÜRKİYE’deki her 5 piliçten birinin üretimini tek başına gerçekleştiren, ürünlerini İstanbul ve Ege’de Lades, Anadolu’da ise Köy-Tür markasıyla satışa sunan ve 12 bölgedeki tesislerinde 2 bin kişinin çalıştığı Köy-Tür,
2001 yılında 108 bin ton piliç eti üretip, 140 milyon dolarlık ciro elde etti. Oysa, 2000 yılında daha az üretim gerçekleştirmesine rağmen, 178 milyon dolarlık ciro elde eden şirket, krizi aşmak için 3 trilyon liralık 2 gayri menkulünü de satmak zorunda kaldı ,yeni kaynak akışı sağlanmadığı için, Mudurnu ve Nar Piliç gibi Lades de yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.
Köy-Tür’ün başarılarının ardında 12 bölgede kuruluşun başında bulunan yöneticilerin de payı çok büyüktü.
İşte bu başarılı yöneticiler:
TKV VE KÖY-TÜR TARSUS:Kurucu müdürler:Tuncer Özmen,Yahya Kavvas, ,Yavuz Eraytaç ve Hikmet Can.
DİYARBAKIR TKV VE KÖY-TÜR: Kurucu müdür : Turgut Turkel,sonra Rıfat Dağ ve Ş.Aytuğ Uyar.
ERZURUM-ERZİNCAN TKV VE KÖYTÜR :Kurucu Müdürler;Muzaffer Sirkecioğlu sonra Koray mengü-Fethi Sürücü.
SAMSUN :Kurucu müdür Selim Canbaz sonra Nesim Karaosmanoğlu-Murat Yıldızhan.
KONYA – AKŞEHİR :Kurucu müdür Tahsin Denkli sonra Yusuf Aydınoğlu-Muhittin Öktem,
KAYSERİ :Kurucu Müdür Turgut Türkel sonra Rahmi Toprak ve Sabahattin Uğur Özdemir.
ELAZIĞ : Kurucu müdür Yusuf Aydınoğlu sonra Hikmet Can.
YOZGAT : Kurucu müdür Ş.Aytuğ Uyar ve S.Uğur Özdemir.
ANKARA – KAZAN : Müdür Aydoğan Atilla ve Hakkı Erdoğdu,Hüseyin Akay,Haluk Egemen.
ESKİŞEHİR :Kurucu müdür İhsan Gökgiray sonra Hikmet can,Şakir Güntürkün.
BOLU : Kurucu müdür : Sulhi Yavuzer,sonra Selçuk Tokgöz,Kemal Karabulut.Ahmet Ayyıldız,Celalettin Tümer.
ENTAŞ A.Ş (1988’DEN SONRA) Müdür Turgut Türkel,Selçuk Tokgöz,Kemal Karabulut,Seydali Pürklü,Fethi Sürücü.
KÖYTÜR EGE ENTEGRE : Müdür Şükrü Kaleli,Yahya Kavvas,Derviş Ünal,Nesim Karaosmanoğlu,Fethi Sürücü
KÖYTÜR HOLDİNG İlk genel müdür Turgut Türkel
KÖY-TÜR PAZARLAMA A.Ş. İlk genel müdür :Nejat Pişkinsüt,Ateş Aykut.
ROSS BREEDERS ANA DAMIZLIK HAYMANA . Müdür: Kaya Dermancıoğlu,Sulhi Yavuzer.
ROSS BROWN KÖYTÜR (YUMURTA) Müdür: Selim Canbaz.
TKV ve Kuruluşu Köy-Tür uzun yıllar sektörde başarıdan başarıya imza attı.
Ecevit’in kurtardığı Köy-Tür yine zora girdi
2000 yılında BÜLENT Ecevit’in 57′nci Hükümeti döneminde özel kararname ile kurtardığı Köy-Tür Tavukçuluk, yine mali krize girdi.6 tesisini daha kapatma kararı alan şirkete, yem firmaları da mal gönderimini kesti. Kümesteki tavuklar açlık tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.Köytür için özel kararname çıkaran 57.Hükümet karşılığı mal olarak bulunduğu halde Tevfik Türesin’in başında bulunduğu Mudurnu Tavukçuluk A.Ş.ye herhangi bir destek vermemişti.
ECEVİT DESTEĞİ KÖY-TÜR’Ü KURTARAMADI
EKONOMİK krizle birlikte darboğaza giren tavukçuluk sektöründe Mudurnu ile başlayan Nar Piliç ve Özsoylar’la devam eden yaprak dökümünden, 57′nci Hükümet’in Başbakanı Bülent Ecevit’in çabalarına karşın Köy-Tür de kurtulamadı. Başbakanlığı döneminde Bülent Ecevit’in devreye girmesiyle birlikte krizden çıkan Köy-Tür, iki yıl sonra yine aynı duruma geldi. Ecevit’in devreye girmesiyle yurtdışından 10 milyon dolarlık GSM kredisi kullanarak rahat nefes alan Köy-Tür, sonra aynı sorunları yeniden yaşamaya başladı
KARARNAMEYLE KURTULMUŞTU
Mali sıkıntıdan kurtulabilmek için 1997 yılında da soya fasulyesi ve soya küspesi gibi hammadde temininde kullanılması şartıyla ABD hükümetinin finanse ettiği 10 milyon dolarlık GSM kredisi almaya hak kazanan Köy-Tür, Ziraat Bankası ve Halk Bankası’ndan teminat mektubu almakta zorlanmıştı. Kapanma tehlikesiyle karşı karşıya kalan Köy-Tür’le dönemin Başbakanı Ecevit bizzat ilgilenmiş ve Bakanlar Kurulu’ndan bu kredinin kamu bankaları aracılığıyla kullandırılması için özel bir kararname çıkartmıştı. Bu kararname ile Köy-Tür, Ziraat Bankası tarafından 10 milyon dolarlık Hazine kaynaklı kredi kullanmıştı.
Bu krediler sayesinde rahat bir nefes alan Köy-Tür, alacaklı bankalarla yaptığı anlaşma sonucunda borçlarını 2 yıla yaydı. Genel Müdürlüğü üstlenen Osman Şişmanoğlu yönetiminde yeniden yapılanma çalışmalarına da başladı. Ancak, kısa bir süre sonra Genel Müdür Osman Şişmanoğlu’nun ayrılmasıyla birlikte hammadde satıcıları ve bankalar Köy-Tür’e bir güven sorunu yaşamaya başladı. Yem firmaları, Köy-Tür’e vadeli satışı durdururken, en büyük alacaklılardan Denizbank da çek ve temliklerini tahsil etme yoluna gitti. Böylece Köy-Tür, yeniden mali krize girdi.(2001)
Mali sıkıntı yüzünden daha önce de 5 işletmesini ve kuluçkahanelerinden bazılarını kapattıklarını belirten Köy-Tür’ün Genel Sekreteri Özcan Engin, şirketin son durumu hakkında : ‘‘Türkiye’nin farklı bölgelerindeki 3 bin üreticiyle işbirliği yapan, 12 işletmesinde 2 bin kişiye iş imkanı sağlayan Köy-Tür’e bir türlü yeterli işletme sermayesi sağlanamadı. Bunun için de son Yönetim Kurulu’nda bazı tesislerin kapatılma kararı alındı. Bunlardan, Elazığ, geçtiğimiz hafta kapatıldı. Bolu ve Ankara tesislerimiz 14 Şubat’ta, Tarsus 21 Şubat’ta, Akşehir 28 Şubat’ta, Erzurum tesisimiz ise 7 Mart tarihinde üretimini durduracak.”dedi.
YEM ALAMIYOR
İşletme sermayesi ve yem sıkıntısı yüzünden çarkı döndüremeyen Köy-Tür’ün üretimi durdurma kararında bankalardan yeni teminat mektupları alamaması da etkili oldu. Köy-Tür’ün nakit akışı kesilince, alacaklarını tahsil edemeyen bazı yem firmaları mal vermeyi durdurdu. Yem firmalarının mal sevkıyatını kesmesi, üretimi de riske soktu. Yem stoku bulunmayan Köy-Tür’de, tavuk ve civcivlerin yaşamı tehlikeye girdi.
Para öncelikle bankaya gidiyor
KÖY-TÜR’e hammadde sağlayan firmalardan Ezici Grubu’nun Yönetim Kurulu Başkanı Mustafa Ezici, kriz zamanı şu açıklamayı yaptı: ‘‘Satılan ürünlerden elde edilen gelir, Köy-Tür’ün kasasına girmeden tamamı bankalara gidiyor. Bu da, Köy-Tür’ün çarkı döndürecek finansmanı sağlayamamasına neden oluyor.” Dedi.
TEMEL TAŞI OLAN TARSUS KAPANDI
“Köytür Tarsus Tesisleri 2001 mali krizinden sonra çöküntüye girdi. 10 Nisan 2003 tarihinde Köytür için iflas kararı verildi. Fakat Yargıtay Köytür’ün kendi kendini toparlayabilmesi için 1 yıl dokunulmazlık kararı verdi. Verilen 1 yıllık dokunulmazlık 18 Mart 2005 tarihinde sona erdi ve üretim durdu işçiler çıkarıldı.Alacaklılar tesisin tümüne el koydular
28 ŞUBATIN ÖNDE İSMİ ÇEVİK BİR’İN ESKİ EŞİ SEVİL KUTULAMAN
Avukat Sevil Kutulaman bu günlerin önde gelen konusu 28 Şubat’ın ünlü orgenerali Çevik Bir’in ayrıldığı eşi idi.Ben Türkiye Kalkınma Vakfı ile haber yönünden ilişki kurarken avukat Sevil Kutulaman Kurumun hukuk servisini yönetiyordu.Daha sonra Köy-Tür Holding’te Genel Müdür yardımcılığı ve Daha sonra yeniden yapılandırma sırasında tüm ayrı tüzel kişilikleri sahip şirketler birleştirilerek KÖY-TÜR ENTEGRE TAVUKÇULUK A.Ş çatısı altında birleştirildi.avukat Sevil Kutulaman bu şirketin genel müdürü olarak atandı.Şirketin finans ve lojistik direktörlüğüne İnci Sarıaslan,üretim ve teknik direktörlüğe Ahmet Ayyıldız ve satış pazarlama direktörlüğüne de Selçuk Tokgöz getirildi.
Bu yapılandırma da sorunları çözemeyince şirketin alacaklısı Denizbank’ın isteği ile şirketin başına Osman Şişmanoğlu ve ekibi getirildi.Bundan da olumlu sonuç alınamadı ve şirketin kapanmasına karar verildi.
Birleşme dışında kalan tek şirket Köy-Tür Ege Entegre olduğu için şirket bir süre daha üretimine devam etti ve başına bir çok olay geldi.
TKV’nin kalkınmaya yönelik faaliyetlerinin sonucu olarak ortaya çıkan ve Türkiye’nin 12 ilinde kurulan Köy-Tür tesislerinin sonuncusu İzmir’in Torbalı ilçesindeki Köy-Tür Ege Entegre Tavukçuluk A.Ş.’de kuruluşun son kalesi oldu.
Önce kuş gribinden olumsuz etkilenen, son yıkıcı darbeyi ekonomik krizin etkisiyle alan İzmir’deki tesislerde üretime son verildiği belirtildi. Tesisler adeta çürümeye terk edildi.
Daha önce diğer illerde de faaliyetleri sona eren tesislerin sonuncusu olan ve Köy-Tür’ün son kalesi olarak gösterilen Ege Entegre Tavukçuluk’un Torbalı ilçesi, Oğlananası, Pancar, Ayrancılar beldeleri,Kemalpaşa, Menemen ilçeleri ile Manisa’nın Saruhanlı ilçesi Çobanhisar Köyü’ndeki tesislerde de üretim durduruldu. Yaklaşık 1000 kişi işsiz kaldı. İşçiler, krizin yanı sıra yanlış yönetim sonucunda Ege Entegre Tavukçuluk’da üretimin durduğunu, tazminatlarını ve üç aylık ücretlerini alamadıklarını, mağdur olduklarını ileri sürdüler. Tesisleri alacaklarına karşılık devralan şirketin yetkilileri, kuş gribinin ardından küresel kriz nedeniyle üretime son verdiklerini belirtirken, işçiler krizin bahane edildiğini, şirketin kontrolünü ele geçiren Dabak Şirketler grubunu suçladılar.
BİR MİLYON PİLİÇ AÇLIKTAN TELEF OLDULAR
Köy-Tür Ege Entegre Tavukçuluk’un yüzde 62 hissesini satın alan Dabak Şirketler Grubu’nun Yönetim Kurulu Başkanı İsmail Dabak ise, işçilerin ücretlerini ödeyemediklerini kabul etti. 2006 yılında kuş gribinden ciddi darbe aldıklarını belirten Dabak şunları söyledi: “Alacaklılar, banka faizleri üst üste binince toparlanma şansı olmadı. 2008 yılında kur farkları, hammadde fiyatlarının yükselmesi, tüm beyaz et üreticilerini sıkıntıya iterek, zarar ettirdi. Küresel kriz ile birlikte bankaların kredileri geri çekmesi, diğer alacaklılar panik yaptı. Elektrik parası bile ödenemedi. Sahada 1 milyona yakın hayvanımız öldü. Köy-Tür’de son ayakta kalan tesis İzmir Torbalı’daki tesisti. Ortak çıkarsa birlikte işletebiliriz, ya da devredebiliriz. Devlet uzun vadeli kredi verebilir. İnsanların mağdur olmasını istemiyoruz.”dedi.
Son durum ise,Türkiye Kalkınma Vakfı’nın temelini attığ Köy-Tür’ün tesisleri icra yolu ile bir çok şirkete satılmış durumda.Şu anda yeni sahiplerinin elinde yeni isimleri ile başarı ile üretimlerine devam ediyorlar.
(Katkıları nedeniyle Yemsel Tavukçuluk Kayseri Genel Müdürü Sabahattin Uğur Özdemir’e sonsuz teşekkürlerimle)
Not:Geçen bölümümüzde Beypi ile ilgili yazımızı yayınlayacağımız duyuruldu.Hazırlıkları tamamlarken sayın Sait Koca’nın isteği dogrultusunda yapacağı eklentileri nedeniyle yayınlayamadık. Sayın Sait Koca’nın yazısı elimize geldiğinde Beypi ile ilgili yayınımız gerçekleşecektir.Bilgilerinize sunulur.